Magtymgulynyň iýip-içmek edebi hakdaky garaýyşlary
Türkmenistanyň Prezidenti Serdar BERDIMUHAMEDOW: — Dana Pyragynyň ynsanperwerligi, halallygy, agzybirligi ündeýän eserleri ähli adamzat üçin bahasyna ýetip bolmajak gymmatlykdyr.
Islendik eser öz döwrüniň miwesi bolmak bilen, ol belli bir taryhy zerurlyk sebäpli ýazylyp, onda hökman döwrüň meseleleri-de, maddy-medeni ýagdaýy-da öz beýanyny tapýar. Aslynda-da, edebiýat taryhyň çeper beýany ahyryn. Şahyryň ýaşan döwri bolan ХVIII asyrda türkmen halkynyň merkezleşen döwleti bolmandyr. Magtymguly Pyragy özüniň ajaýyp eserlerinde azatlygy, özygtyýarlylygy gazanmak üçin halkyň jebisliginiň, merkezleşen döwletiniň döredilmeginiň zerurdygyny belleýär. Iň esasy adam gymmatlygy hökmünde Magtymguly Pyragy jemgyýetçilik agzybirligini, dost-doganlygy, birek-birege ynanmaklygy wagyz edýär. Magtymgulynyň goşgulary adamlary mertlige, wepalylyga, halallyga gönükdirýär.
Pyragynyň edebi mirasynyň ýokary ähmiýetli tarapy onuň döredijiliginiň halk pähimleri we halk döredijiligi bilen tebigy baglanyşyp gidýänligidir. Şahyryň ençeme goşgulary nakyllara we atalar sözlerine öwrülip gidipdir. Magtymgulynyň goşgularynyň özeni, hamyrmaýasy halk durmuşy bilen aýrylmaz baglanyşyklydyr. Şahyr öwüt-nesihat, ahlak, edep-terbiýe bilen bagly setirlerinde, ynsanyň gylyk-häsiýetine degişli halallyk, mertlik, namartlyk, batyrlyk hakynda goşgularynda-da, dünýewi, pelsepewi, yşky lirikasynda-da halkyň duýgy-arzuwlaryny, bagtly günlere teşneligini teswir edipdir. Şahyr «Türkmeniň» diýen goşgusynda:
Köňüller, ýürekler, bir bolup başlar,
Tartsa ýygyn, erär topraklar, daşlar,
Bir suprada taýýar kylynsa aşlar,
Göteriler ol ykbaly türkmeniň ...
Bir suprada eda bolsun aşymyz
Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Magtymguly Pyragynyň arzuwlary hasyl boldy, türkmen halkynyň ykbaly göterildi.
Aýdadyr Magtymguly, asal ermişdir dillerim,
Arş içre mekan tutan, ajap dessanym bar meniň ...
Aty meýdan tanyr, hümmeti – myhman,
Jomart ogly supra ýaýyp, aş döker
Ýetimi göreňde güler ýüz bergil,
Goldan gelse, oňa tagam duz bergil.
Mekan eýläp, üç ýyl iýdim duzuňy.
Tende myhman eziz janyň,
Gazangyl nury-imanyň,
Supra ýaýyp, dökgül nanyň
Bu dünýäde aşyň galar.
Magtymgulynyň goşgularynda nan sözi-de örän işjeň, giň manyda ulanylýar:
Supra ýaýyp, nan dökmäge
Köňlüniň hümmeti gerek;
Zynhar kast etmegin iýdigiň nana.
Halal lukma ýagtylyk biýr gözlere.
Halal ryzk, bir kesp bildir,
Kimýa atly ot islärin.
Desterhan kesilip, myhman galmady.
Diýrler: şirin asal ýaga gelişe.
Yzzat-hormat syn etmegin,
Görüm-görülmegen ýerde.
«Hezzet» sözi myhman gelende edilýän hyzmat, köplenç, nahar bilen baglanyşykly ulanylýar.
Hormat – bir-biriňe bolan sylag. Hezzet bilen hormat aýrylmaz baglanyşyklydyr. Myhmana hezzet edilende saçaga getirilýän zatlar hormat, güler ýüz bilen goýulmalydyr. Magtymgulynyň «yzzat-hormat» diýip tirkeşdirip ulanmagy-da hut şonuň üçindir. Bu hakda şahyrda şeýle setirler bar:
Gelen aş diýip gelmez, turşutmagyl ýüz,
Aşa mätäç däldir, söze myhmandyr.
Myhman geler alys ýerden
Garşylasaň söwüş bile.
Şahyryň şygyrlarynda XVIII asyr türkmen durmuşy ähli babatda öz çeper beýanyny tapypdyr. XVIII asyrda türkmen halkynyň ýaşaýyş-durmuşy, däp-dessurlary, gün-güzerany, umuman, türkmen halkyna mahsus ähli häsiýetler giňden beýan edilýär.
Hor bolmasyn puştdan-puşdum,
Berkarar döwlet islärin
Şahyryň halallyk, maddy we ruhy iýmit babatdaky öwüt-nesihatlary şu günki bagtyýar zamanamyzda hem öz gadyr-gymmatyny ýitirmän, ýaşlarymyza terbiýe mekdebi bolup hyzmat edýär.
Gülälek BABAÝEWA,
«Güneş».
"Güneş" žurnaly, 2023-№4