«Türkmenistanda umumybilim maksatnamalary boýunça okatmagyň usulyýetini kämilleşdirmegiň 2028-nji ýyla çenli Konsepsiýasy» umumybilim maksatnamalary boýunça okatmagyň usulyýetini kämilleşdirmek arkaly ösüp gelýän ýaş nesle berilýän bilimiň hilini ýokarlandyrmagy we mazmunyny yzygiderli baýlaşdyrmagy möhüm wezipeler hökmünde öňde goýdy. Konsepsiýanyň maksadyna we wezipelerine laýyklykda, 2028-nji ýyla çenli döwrüň dowamynda umumybilim maksatnamalary boýunça bilimiň ähli derejelerinde okatmagyň usulyýeti kämilleşdirilmelidir. Şol maksat bilen okadylýan okuw dersleriniň mazmunyny ylmyň we tehnikanyň gazananlary esasynda baýlaşdyrmak, okuwçylaryň döredijilik başarnyklaryny ösdürmek, zehinini açmak, olary ylmy barlaglary geçirmäge höweslendirmek maksady bilen, okuw sapaklarynda tejribelik işiniň geçirilmegi, taslama işleriniň alnyp barylmagy göz öňünde tutulandyr.

«Mekdepde ýerine ýetirilýän taslama işi nämeleri öz içine alýar, işiň temasyny nähili saýlap almaly, olaryň haýsy görnüşleri bar, olary nähili ýerine ýetirmeli we haýsy synplarda ulanmaly?» diýen sowallara jogap gözläliň. Pedagogikanyň nazaryýetinde taslama okuw — aň ýetirijilik, döredijilik işidir. Mekdepde ýerine ýetirilýän taslama işi — bu dersler boýunça anyk meseläniň üstünde işlemek arkaly bilim bermegiň usulydyr. Mekdep taslamasy okuwçylaryň kesgitli netijeleri gazanmaga ýa-da käbir meseläniň çözgüdini tapmaga gönükdirilen mugallymyň ýolbaşçylygyndaky özbaşdak gözlegleridir. Taslama işi ýekelikde ýa-da toparlaýyn ýerine ýetirilip bilner. Taslamany ýerine ýetirmek üçin okuwçylar tarapyndan dersler boýunça öwrenilen anyk temalar saýlanyp alynýar.

Taslama işi okuwçynyň döredijilikli pikirlenmegini, aragatnaşyk saklamak ukybyny, soraglary tertipleşdirmek we umumylaşdyrmak, toparda işlemek endiklerini kemala getirýär. Özbaşdaklyk, daşky gurşaw bilen aragatnaşyk saklamak, bilimlerini tertipleşdirip bilmek we köpçülikde ylalaşyp işläp bilmek, sebäp-netije baglanyşyklaryny yzarlamak başarnyklaryny ösdürmäge ýardam edýär. Taslama ýerine ýetirilende, okuwçylar durmuşda gabat gelýän dürli meseleleriň anyk mysallary bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Şol sebäpli käbir ýagdaýlarda taslamany ýerine ýetirmek üçin diňe bir bilim derejesi ýetik bolman, eýsem, durmuş tejribesi hem zerur bolýar. Şeýle bolanda mugallymyň ugrukdyryjy maslahatlary has zerurdyr. Mekdep taslama işiniň aýratynlyklarynyň biri, ol hem ahyrky maksadyň diňe bir täze önümi döretmek, öň belli bolmadyk netijäni almak bilen çäklenmän, eýsem, okuwçynyň şahsyýetini ösdürmäge, alan bilimleriniň gerimini giňeltmäge gönükdirilýändigidir. Başgaça aýdanymyzda, taslama işi bilen meşgullanmak çaganyň şahsyýetiniň ösmeginiň netijeli serişdeleriniň biridir.

Taslama işini ýerine ýetirmegiň mysaly ülňülerini maslahat berip bolar. Ilkinji ädim taslamanyň temasyny saýlap almakdan başlanýar. Mekdep taslamasynyň temasyny saýlap almagyň aşakdaky usullary bardyr: ders mugallymynyň öz ugry boýunça hödürlän temasyny ýa-da ony özbaşdak saýlap almak, çünki pikir etmek giňişligi çäksizdir. Esasy talaplaryň biri saýlanan temanyň taslamany ýerine ýetirjek okuwça (okuwçylara) gyzykly bolmagy zerurdyr we wajypdyr, şeýle bolanda taslama ýeňil, höwes bilen ýerine ýetiriler. Saýlanyp alnan temanyň durmuşda wajyplygy örän zerurdyr. Eger-de mesele durmuş üçin wajyp, ýerine ýetirjek okuwça gyzykly bolmasa, onda işiň netijesi pes bolar, taslamany ýerine ýetirmegiň ähmiýeti peseler.


Mekdepde ýerine ýetirilýän taslama işlerini aşakdaky görnüşlere bölüp bolar.

1. Barlaglar görnüşi. Taslamanyň bu görnüşi ylmy-barlag işine ýakyndyr. Maglumatlaryň ylmy taýdan alnyş, öwreniliş ýollaryna barlag usullary diýilýär. Ylmy-barlag usullarynyň kömegi bilen her bir ylym öz öwrenýän predmeti barada gerekli maglumatlary toplaýar, ony seljerýär, täzeden işleýär we öz bilimler ulgamyna goşýar. Netijede, kesgitli häsiýetleri bolan önüm alynýar. Bular barlanýan obýektiň täze taraplaryny açyp görkezýän makalalar, bukletler, gollanmalar bolup biler. 2. Döredijilik görnüşi — netijesi döredijilik önümi. Meselem, baýramçylyga bagyşlanan çakylyk haty. Wezipe ony mümkingadar owadan, çeper, özüne çekiji edip bezemek, çeper teksti taýýarlamak we ony çakylyk hatynda ýerleşdirmek. Maksat — baýramçylyk barada mümkingadar doly maglumaty özünde saklaýan çakylygyň taslamasyny taýýarlamak. 3. Maglumatlary toplamak görnüşi. Bu ýagdaýda belli bir obýekt barada maglumat toplanylýar, seljerilýär we köpçülik peýdalanyp biler ýaly umumylaşdyrylýar. Meselem, häzirki wagtda giňden ulanylýan el telefonlary barada maglumat toplamak we netijede, ony saglyga zyýansyz ulanmagyň usullaryny maslahat bermek. Netijesi boýunça diwarlyklar, bukletler, usuly maslahatlar we beýlekiler taýýarlanylýar.

Taslama işini ýerine ýetirmek üçin, ilki bilen, öwreniljek meseläni kesgitlemeli, ony çözmegiň usullaryny tapmaly, ulanmaly we netije çykarmaly. Mümkingadar bu mesele çaganyň özüni gyzyklandyrýan bolmaly. Meselem, näme üçin suw tebigatyň ajaýyp hadysasy, ol barada şahyrlar goşgy goşýarlar, suratkeşler suratyny çekýärler? Näme üçin adamlar, haýwanlar, ösümlikler suwsuz ýaşap bilmeýärler? Mesele — suw barada mümkingadar köp maglumatlary bilmek we ondan tygşytly peýdalanmagy öwrenmek. Çagalary gurşap alýan gurşaw syrlardan doludyr: näme üçin sowadyjyda iýmitler uzak zaýalanman saklanýar, näme üçin uçarlar ýere gaçman howada gaýyp ýörler? Hemme soraglara birbada kitapdan jogap tapyp bolmaýar, köp zat barada pikir etmek zerurlygy ýüze çykýar. Taslamanyň maksady «Ýüze çykan meseläni nähili ýol bilen oňyn çözüp bolar?» diýen soraga jogap bermelidir, sebäbi meseläni çözmegiň ýollary, usullary, netijede alynjak çözgütler taslamanyň maksadyna bagly bolup durýar.

Taslama ýerine ýetirilende okuwçynyň özbaşdaklygyny goldamaly. Taslama işi okuwça özüniň barlagçylyk ukyplaryny açmaga ýardam berýär: onuň özüne belli bir pikiri öňe sürmäge, meselä bolan öz garaýşyny beýan etmäge, synpdaşlarynyň maslahatlaryny bahalandyrmaga mümkinçilik berýär. Öňe sürülýän pikirleriň amala aşyrylmagy çylşyrymly bolsa-da, mugallym okuwçynyň işjeňligini artdyrmaga, ugrukdyryjy soraglary berip, çagany dogry ugra gönükdirmäge çalyşmalydyr.

Taslamanyň durmuşylyk we şahsy ähmiýetlilik häsiýetlerine üns berilmelidir. Işiň ýönekeýlige öwrülmegine ýol berilmeli däldir. Okuwçylar ediljek işleriň ähmiýetine düşünmelidirler. Meselem, synpdaşlary okar ýaly diwarlyklary çykarmak, myhmanlar üçin konsert taýýarlamak ýaly işleriň peýdaly boljakdygyna göz ýetirmelidirler. Mümkin bolsa, taslamany synpyň hemme okuwçylary bilen ara alyp maslahatlaşmak, eger-de synpda okuwçylar köp bolsa, onda olary toparlara bölmek zerurlygy ýüze çykyp biler.

Taslama işini ýerine ýetirmek üçin ýaş çäklendirmesi ýokdur, diňe olaryň ýaş aýratynlyklary we bilim derejeleri göz öňünde tutulyp, güýçýeterli işler tabşyrylmalydyr. Başlangyç synplarda taslama işine okuw-öwrenijilik, barlag, döredijilik ýa-da okuwçylaryň özara oýun işleriniň toplumy hökmünde seredip bolar. Bu işler umumy netijeleri gazanmak üçin belli bir maksatly, ylalaşylan usullary, işiň görnüşleri bolan käbir meseleleri çözmäge gönükdirilen bolmalydyr. Başlangyç synplarda taslamanyň maksady şahsyýeti ösdürmäge, döredijilik mümkinçiliklerini açmaga gönükdirilmelidir. Olara oýun oýnatmak, aýdym we tans ýerine ýetirtmek, surat çekdirmek we beýlekiler degişlidir.

Oýun görnüşinde bir ýa-da birnäçe gatnaşyjylar tarapyndan maşgalada, gündelik durmuşda, ertekilerde, hekaýalarda gabat gelýän gahrymanlaryň keşpleri janlandyrylýar. Watanymyzy, üstünliklerimizi wasp edýän aýdymlar, tebigaty, görnükli şahsyýetleri şekillendirýän suratlar watançylyk duýgusyny berkidýär, ata Watanymyza buýsanjy emele getirýär. Bularyň hemmesi bolsa çagalara durmuşa içgin aralaşmaga, öz halkyna, hormatly Prezidentimize we Watanymyza bolan wepalylygyň kemala gelmegine ýardam edýär.Taslamanyň bu görnüşi, esasan, mugallymyň ýolbaşçylygynda we ata-eneleriň işeňňir gatnaşmagynda amala aşyrylmalydyr.

5 — 6-njy synplar üçin matematikadan taslamanyň aşakdaky temalaryny hödürläp bolar: «Matematikanyň dört amaly», «Gadymy ölçeg birlikleri», «Sanlar bilen bagly yrymlar», «Matematika oýunlarda», «Gyzykly meseleler», «Matematika adamyň durmuşynda», «Sport we matematika», ýokary synplarda bolsa «Matematiki sofizmler», «Matematikadaky beýik açyşlar», «Dürli hadysalary modelirlemek (meselem, ekologiýada)», «Tebigatda simmetriýa», «Sungatda geometrik görnüşler (meselem, halylarda)» we şuňa meňzeşler. Bu taslamalar okuwçylara matematikanyň ajaýyp giňişliginde ilkinji ädimleri ätmäge we ony durmuş bilen baglanyşdyrmaga ýardam berer.

Mugallymçylyk hemişe öz bilimleriniň üstüni yzygider doldurmagy talap edýän hünärdir. Mugallym ylmyň we tehnikanyň döwre mahsus we wajyp bolan, çagalary gyzyklandyrýan ylmyň ýeten derejesi barada täze zatlary bilmäge ymtylmalydyr. Şonuň üçin mugallym hemişe gözlegde bolmalydyr, bu işe öz okuwçylaryny hem çekmäge çalyşmalydyr we olar bilen bilelikde bilimiň täze belentliklerine galmalydyr.

Hemra ARAMEDOW,
Aşgabat şäherindäki ýöriteleşdirilen
28-nji orta mekdebiň müdiri, tehniki ylymlaryň kandidaty,
Türkmenistanyň at gazanan bilim işgäri.
"Mugallymlar gazeti" gazeti, 16.12.2024